Šta su tumor markeri?
Tumor markeri su supstance koje proveravamo u laboratorijskim analizama krvi, urina, stolice, neke druge telesne tečnosti ili tkiva kada želimo da otkrijemo prisustvo tumora. Ne postoje preporuke za analize tumor markera kao skrining metode zbog nespecifičnosti, lažno pozitivnih I lažno negativnih rezultata, kao i zbog niske preciznosti u prepoznavanju raka u ranim fazama. Kada su povišene vrednosti tumor markera, mogu ukazivati i na neka nemaligna stanja kao sto su prisustvo peritonealne tečnosti, bolesti jetre i pankreasa, druge bolesti ginekoloških organa, a mogu biti povišene kod pušača. Tumor markeri su nam bitni kod praćenja odgovora na terapiju i kao znak mogućeg relapsa bolesti.
CEA (karcinoembrionalni antigen) je opšti tumor marker koji se normalno nalazi u epitelu embrionalnog porekla. Uglavnom je povišen kod kolorektalnog karcinoma. Pored kolorektalnog karcinoma, može biti povišen i kod karcinoma pankreasa, adenokarcinoma pluća, uznapredovalog karcinoma dojke, karcinoma žučne kese i žučnih puteva, drugih karcinoma digestivnog trakta. Može biti povišen i kod pacijenata koji nisu onkološki, ali su pušači, ili imaju neku vrstu inflamacije, upalu pluća, cirozu jetre, inflamatorne bolesti creva.
Određuje se iz krvi i služi za praćenje odgovora na terapiju. Oko 50-70% pacijenata sa lokalizovanim karcinomom kolona i oko 80-90% pacijenata sa metastatskim karcinomom kolona može imati povišen nivo CEA, ali ne treba se osloniti isključivo na ovu analizu za dijagnozu karcinoma. To je razlog zašto nije dobra skrining metoda. 3-5 od 10 pacijenata će imati negativan CEA ukoliko ima lokalizovanu formu karcinoma debelog creva.
Ukoliko je CEA u normalnom opsegu, a osećate neki od simptoma kao što su: promene u crevnim navikama, tj. promene u učestalosti ili konzistenciji stolice (proliv, konstipacija, ili naizmenično proliv i konstipacija), pojavu krvi u stolici, neobjašnjiv gubitak težine, bolovi u stomaku ili nelagodnost, osećaj nepotpunog pražnjenja creva, ili se u laboratorijskim analizama javi neobjašnjiva anemija (nizak nivo hemoglobina u krvi), koja može biti rezultat hroničnog gubitka krvi iz tumora, savetuje se pregled gastroenterologa i endoskopska procedura u vidu kolonoskopije.
Ca 19-9 (karcinoembrionski antigen 19-9) je tumor marker čije visoke vrednosti se uglavnom vezuju za karcinom pankreasa. Kod 70-90% pacijenata sa uznapredovalom formom karcinoma pankreasa je povišen Ca 19-9. U ranim stadijumima bolesti ovaj tumor marker može biti negativan. Simptomi bolesti se javljaju najčešće u odmakloj fazi bolesti (žutica, bol u stomaku ili leđima, promena učestalosti I konzistencije stolice, povraćanje), što ovu bolest čini nedostupnom za rano otkrivanje. Samim tim i prognoza je veoma loša. U prvom stadijumu bolesti, petogodišnje preživljavanje je 20-30%. U ostalim stadijumima bolesti petogodišnje preživljavanje je oko 5%. Treba napomenuti da je Ca 19-9 najosetljiviji u metastatskom obliku karcinoma pankreasa. Pored toga, može biti povišen i kod karcinoma debelog creva, želuca, žučnih puteva, dojke, jajnika… Od nemalignih stanja, povišene vrednosti markera Ca 19-9 se sreću kod pankreatitisa, holelitijaze, bolesti jetre, štitaste žlezde. Radi se kao standardna laboratorijska analiza iz krvi, a rezultati mogu biti gotovi za nekoliko sati.
Ca 15-3 je tumor marker koji je povišen uglavnom kad pacijenata koji imaju karcinom dojke. Referentne vrednosti ovog markera ne isključuju postojanje karcinoma dojke, zbog toga nije dobar marker za skrining tih pacijenata. Povišene vrednosti tumor markera CA 15-3 markera javljaju se kod otprilike 10–30% pacijenata sa početnim stadijumom raka dojke, dok je procentualni udeo veći kod pacijenata sa uznapredovalim ili metastatskim rakom dojke. Kod osoba sa odmaklom fazom bolesti ili sa pojavom metastaza, povišeni nivoi CA 15-3 mogu biti prisutni u oko 70% pacijenata. Koristan je za praćenje odgovora na terapiju, kao i za praćenje eventualnog relapsa posle završenog lečenja. Može se koristiti i kao marker prognoze gde porast vrednosti ukazuje na napredovanje bolesti. Može biti povišen i u drugim stanjima kao što su benigne bolesti dojke, rak jajnika, pluća ili pankreasa, kao i kod nekih inflamatornih ili infektivnih bolesti. Zbog toga, CA 15-3 se koristi kao pomoćni alat u dijagnostici i praćenju bolesti, ali nije dovoljan za postavljanje konačne dijagnoze.
Povišen Ca 125 najčešće nalazimo kod pacijentkinja sa karcinomom jajnika, sto bi značilo da se isključivo radi kod žena. Neretko se sreće provera ovog markera i kod muškaraca, sto bi značilo da nije specifičan karcinom jajnika, već se može naći povišen i u drugim malignitetima (karcinom jetre, pankreasa, debelog creva, pluća). Od nemalignih stanja sreće se povišen i kod pacijenata koji imaju: endometriozu, benigne ciste na jajnicima, upalu jajnika, hepatitis, cirozu jetre, pankreatitis. U ranim stadijumima se sreću povišene vrednosti Ca 125 u oko 50% slučajeva, što čini ovaj marker manje korisnim za otkrivanje raka jajnika u početnim fazama. Sami simptomi raka jajnika nisu specifični, u početnoj fazi bolesti su suptilni. Iz tog razloga se ova bolest često naziva “tihim ubicom”. Samo 20% karcinoma jajnika u prvom stadijumu se otkrije redovnim ginekološkim pregledima. Razlog za to je što ne postoji adekvatan test za karcinom jajnika – Ca 125 nije dovoljno senzitivan, ultrazvuk nije dovoljno precizan. U metastatskoj fazi bolesti je dosta češće prisutna povišena vrednost Ca 125, procentualno oko 80-90% slučajeva. Žene sa porodičnom istorijom raka jajnika, genetskim mutacijama (kao što su BRCA1 i BRCA2) ili povećanim rizikom (npr. žene koje su starije ili koje nisu rađale) mogu imati koristi od redovnijih, specifičnijih pregleda, poput genetskog testiranja, ili češćih ultrazvučnih pregleda. Koristi se za praćenje bolesti i detekciju eventualnih recidiva. Za dijagnozu bolesti se koristi uz druge imidzing metode, a najsigurnija potvrda karcinoma jajnika je PH verifikacija.
Ca 72-4 tumor marker koji se vezuje za malignitete digestivnog trakta, a najčešće je povišen kod karcinoma želuca. Povišene vrednosti ovog tumor markera mogu ukazivati i na postojanje tumora debelog creva, pluća, jajnika. Koristi se za praćenje odgovora na terapiju, kao prognostički parametar i za detekciju eventualnog relapsa bolesti. Oko 50-70% pacijenata sa karcinomom želuca ima povišen Ca 72-4, dok je kod 30-40% pacijenata sa karcinomom debelog creva povišen ovaj marker. Uz pomoć imidžing metoda i endoskopskih procedura (gastroskopija i kolonoskopija), povišene vrednosti Ca 72-4 mogu pomoći u postavljanju adekvatne dijagnoze. Simptomi kao što su neobjašnjiv bol u stomaku, gubitak apetita, gubitak težine, mučnina i povraćanje, povraćanje sveže krvi ili crnog taloga, melena, anemija, zahtevaju pregled gastroenterologa, koji će doneti odluku o endoskopskim procedurama (gastroskopiji i kolonoskopiji) radi blagovremenog postavljanja adekvatne dijagnoze.
Alfa fetoprotein (AFP) je tumor marker karcinoma jetre (hepatocelularnog karcinoma). Povišeni nivo AFP je prisutan kod oko 60-70% pacijenata sa hepatocelularnim karcinomom (HCC) u uznapredovalim stadijumima bolesti. Kada su povišene i vrednosti beta HCG postoji sumnja na tumor germinativnih ćelija (vrsta maligne bolesti testisa kod muškaraca). U nekim slučajevima, AFP može biti povišen kod pacijentkinja sa germinalnim tumorima jajnika, kao što su teratomi ili dvosmerni tumori jajnika. Sreće se povišen kod trudnica, jer je to glavni protein fetusa u krvi. Od drugih nemalignih stanja može biti povišen u bolestima jetre (hronični hepatitisi, ciroza).
Prostata specifični antigen (PSA) je protein koji se normalno proizvodi u prostati, a njegova koncentracija u krvi može biti povišena kod određenih bolesti prostate, uključujući i benignu hiperplaziju prostate, upalu prostatne žlezde (prostatitis), različite medicinske intervencije, kao što su digitalni rektalni pregled, biopsija prostate ili ejakulacija, mogu privremeno povećati nivo PSA. Ono što najviše brine kada su povišene vrednosti PSA jeste da li pacijent ima karcinom prostate? Za potvrdu dijagnoze se koriste digitalni rektalni pregled i biopsija prostate, uz određene imidžing metode.
PSA test je kontroverzan u vezi sa njegovom upotrebom za rutinski skrining, jer povišeni nivoi PSA ne moraju nužno značiti rak prostate. Takođe, rak prostate u ranoj fazi može biti sporo rastući i ne pokazivati simptome, pa neki stručnjaci smatraju da ne treba odmah započeti lečenje na osnovu povišenih PSA vrednosti bez dodatnih testova i procena.
Studija „ERSPC“ (European Randomized Study of Screening for Prostate Cancer) čiji je cilj bio ispitati da li rutinski PSA skrining smanjuje broj smrtnih slučajeva od raka prostate je pokazala da PSA skrining je povezan sa smanjenjem smrtnosti od raka prostate, ali se smanjenje dogodilo u manjem broju pacijenata nego što se očekivalo. Takođe, za svakih 1.000 testiranih muškaraca, 1 smrt od raka prostate je bila sprečena, dok su mnogi drugi muškarci dobili dijagnozu koja nikada ne bi ugrozila njihov život.